Posts

Showing posts from September, 2017

वात प्रकृति के पुरुष के लक्षण

                         Ayurveda the saga of preventive medicine '  वात प्रकृति के पुरुष के लक्षण          अल्पकेश : कृशो रूक्षो वाचालश्च लमानस : ॥         आकाशचारी स्वप्नेषु वातप्रकृतिकों नर : ॥  ( शा ० पू ० ) वातप्रकृति पुरूष अल्पकेशयुक्त , कृश तथा रुक्ष शरीर वाला , वाचाल , चपल तथा स्वप्न में आकाश में विचरने वाला होता है । पित्तप्रकृति के   पुरुष    लक्षण         अकाले पलितैवर्याप्तो   धीमान स्वेदी   च रोषण : ।        स्वप्नेषु ज्योतिषां द्रष्टा पित्तप्रकृति नर : ॥ ( शा ० पू ० ) पित्त प्रकृति पुरूष के केश असमय में ही श्वेत हो जाते है वह बुद्धिमान होता है , स्वेद तथा क्रोध बहुत आता है , स्वप्न में अग्नियाँ देखता है ।                 Ayurveda the saga of preventive medicine

समदोष:समाग्निच्श्र समधातुमलक्रिय: प्रसन्नात्मेन्द्रियमना: स्वस्थ इत्यभिधीयते॥ (सुश्रुत )

                              Ayurveda the saga of preventive medicine                                       शरीरेन्द्रिय सत्वात्मसंयोगो धारि जीवितम्                                                 नित्यगश्चानुबन्धश्च पर्यायैरायुरुच्यते ।                                                                                 ( च ० सु ०१ / ४२   )                      शरीर ,इन्द्रिय ,मन  और  आत्मा   संयोग   आयु कहते है  इन चारो  परस्पर धारण  करने के कारण  धारी ,जीवन   लक्षण  के कारण -जीवित ,नित्य प्रतिक्षण वृद्धि  प्राप्त होते रहने   कारण  -नित्यग  तथा पर (सूक्ष्म ) शरीर  का ऊपर( स्थूल ) शरीर  में  सम्बन्ध  कराने  के कारण  को आयु अनुबंध भी  कहते है |                 तस्य आयुष : पूर्णतमो वेदो वेदविदा मत :| ( च ० सु ०१ / ४३   )           Ayurveda the saga of preventive medicine         सत्वमात्मा शरीरं  च त्रयमेतत त्रिदण्डवत |         लोकसिस्तष्ठति  संयोग सर्वं  प्रतिष्ठतम | |                                    ( च ० सू ० १/४५ )   मन,आत्मा और  शरीरये तीनो  त्

हिताहितं सुखं दु:खमायुस्तस्य हिताहितम् | मानं च तच्च् यत्रोत्तमाययुर्वेद : स उच्चते||

                Ayurveda the saga of preventive medicine        हिताहितं सुखं दु:खमायुस्तस्य हिताहितम् |          मानं च तच्च्   यत्रोत्तमाययुर्वेद :   स   उच्चते||                                          (च० सं ० सू ० )               Ayurveda the saga of preventive medicine आयुर्वेदव्याखा:-- हितकर , अहितकर ,सुखकर दु:खकर (करके ) आयु ( चार प्रकार  की ) होती है |उस आयु  के लिये हितकर ,अहितकर (सुखकर  दु :खकर ) क्या  होता  है | आयु का मान क्या है उसका विवऱण  जिसमे है |  वह आयुर्वेद कहलाता  है |  आयुर्वेद   का प्रयोजन-  प्रयोजनं चास्य (आयुर्वेदस्य) स्वस्थस्य स्वस्थास्यरक्षणमातुरस्य  विकारप्रशमनं च । (च ० सु० ) इहा खल्वायुर्वेदप्रयोजनं -व्याध्यु सृष्टनामं व्याधिपरिमोक्ष :  स्वस्थस्यरक्षणं च । (च ० सु० )      आयुर्वेद शास्त्र के के दो प्रयोजन है  १  स्वस्थ मनुष्य  के  स्वास्थय  की  रक्षा करना    २   रोगी  मनुष्य  के रोग का निवारण करना                Ayurveda the saga of preventive medicine